Κρυμμένη σε μια κοιλάδα της βορειοανατολικής Ναμίμπια, στη νοτιοδυτική Αφρική, η πόλη Opuwo μοιάζει σαν απομεινάρι της αποικιοκρατικής ιστορίας. Με πληθυσμό 12.000 ανθρώπων, η πόλη είναι τόσο μικρή που τη διασχίζεις όλη με το αυτοκίνητο σε ένα λεπτό, περνώντας ανάμεσα από κυβερνητικά κτίρια, μερικά σχολεία, ένα νοσοκομείο, λίγα σούπερ μάρκετ και πρατήρια καυσίμων.
Για τους ανθρώπους που ζουν στην κοιλάδα, η μικρή αυτή πόλη αποτελεί το πρώτο δείγμα του μοντέρνου τρόπου ζωής. Πρωτεύουσα της περιοχής Kunene, το Opuwo βρίσκεται στην καρδιά των περιοχών όπου ζει η φυλή Himba, λαός ημι-νομαδικός που περνά τον χρόνο του βόσκοντας κοπάδια.
Πολύ καιρό αφότου άλλοι πληθυσμοί άρχισαν να εγκαθίστανται σε πόλεις, οι Himba εξακολουθούσαν να αποφεύγουν οτιδήποτε μοντέρνο, συνεχίζοντας αθόρυβα τον παραδοσιακό τρόπο ζωής τους. Αυτό όμως σταδιακά αλλάζει καθώς οι νεότερες γενιές νιώθουν την «έλξη» που ασκεί το Opuwo.
Πώς όμως διαχειρίζεται ο ανθρώπινος νους όλες αυτές τις καινοτομίες και τα νέα ερεθίσματα; Μελετώντας λαούς όπως οι Himba, καθώς ξεκινούν το ταξίδι τους προς τον εκμοντερνισμό τους, οι επιστήμονες φιλοδοξούν να καταλάβουν τους τρόπους με τους οποίους ο σύγχρονος τρόπος ζωής μπορεί να έχει μεταβάλει τον τρόπο που σκεφτόμαστε. Μέχρι στιγμής, όπως εξηγεί το BBC, τα αποτελέσματα είναι συναρπαστικά καθώς καταγράφουν την εντυπωσιακή αλλαγή στην οπτική εστίασή μας και την προσοχή. Όπως φαίνεται, η φυλή Himba δεν βλέπει τον κόσμο όπως εμείς οι υπόλοιποι.
Οι πρώτες αναφορές πως ο εκμοντερνισμός μπορεί να αλλάζει την όρασή μας έγιναν από τον ανθρωπολόγο W.H.R. Rivers, ο οποίος στις αρχές του 20ου αιώνα εξερεύνησε τα νησιά στο στενό Τόρες, ανάμεσα στην Αυστραλία και την Παπούα Νέα Γουινέα, και υπέβαλλε τους γηγενείς σε διάφορα αισθητηριακά τεστ. Ανάμεσά τους και το παρακάτω, γνωστό ως οφθαλμαπάτη Muller-Lye.
Στην πραγματικότητα οι δύο γραμμές είναι ακριβώς ίδιες, αν ωστόσο ζητήσει κανείς από διάφορους ανθρώπους να εκτιμήσουν το μέγεθός τους, οι περισσότεροι Δυτικοί θεωρούν πως η δεύτερη γραμμή είναι περίπου 20% μεγαλύτερη από την πρώτη. Κατά την αποστολή του στο στενό Τόρες, ωστόσο, ο Rivers είχε διαπιστώσει πως οι άνθρωποι εκεί ήταν πολύ πιο ακριβείς στις εκτιμήσεις τους, έδειχναν να μην παρασύρονται από την οφθαλμαπάτη. Ο ανθρωπολόγος αργότερα επανέλαβε το πείραμα στη φυλή Toda στη νότια Ινδία με ακριβώς τα ίδια αποτελέσματα, τα οποία επιβεβαιώθηκαν και σε άλλες προ-νεωτεριστικές κοινωνίες, όπως οι San της ερήμου Καλαχάρι.
Το εύρημα είναι πολύ σημαντικό καθώς δείχνει πως ακόμα και οι πιο βασικές πτυχές της αντίληψής μας -που θα φανταζόταν κανείς πως είναι απολύτως και αμετάβλητα «γραμμένες» στον εγκέφαλό μας- διαμορφώνονται από την κουλτούρα μας και όσα μας περιβάλλουν.
Μία θεωρία λέει πως η οφθαλμαπάτη είναι αποτέλεσμα του ότι ο σύγχρονος άνθρωπος περνά πολύ περισσότερο χρόνο μέσα σε κλειστούς χώρους. Όταν οι γωνίες ενός αντικειμένου είναι «προς τα έξω», συνήθως είναι μακριά από εμάς, όπως ο τοίχος του δωματίου. Όταν οι γωνίες «κοιτάζουν προς τα μέσα» το αντικείμενο είναι συνήθως πιο κοντά μας, όπως η πλευρά του τραπεζιού. Ο εγκέφαλος έχει μάθει να επεξεργάζεται γρήγορα αυτή την προοπτική, βοηθώντας μας να υπολογίζουμε μεγέθη από απόσταση. Στην περίπτωση του πειράματος Muller-Lye, ωστόσο, αυτή η ικανότητα μάς μπερδεύει. Σαν παραμορφωτικός φακός, ο σύγχρονος «αστικός» εγκέφαλός μας στρεβλώνει τις εικόνες που φτάνουν στον αμφιβληστροειδή μας, μεγεθύνοντας κάποια στοιχεία αυτού που αντικρίζουμε και συρρικνώνοντας άλλα.
Τέτοιες μελέτες, που επιχειρούν να συγκρίνουν διαφορετικές κουλτούρες, χρησιμοποιούν τους λεγόμενους συμμετέχοντες Weird (Western, Educated, Industrialised, Rich, Democratic). Αλλά ο Jules Davidoff από το Πανεπιστήμιο Goldsmith του Λονδίνου ανέτρεψε αυτή την τάση. Οι μελέτες του με τους Himba προσφέρουν εντυπωσιακά στοιχεία για πολλούς περισσότερους παράγοντες- πέρα από τα δομημένα περιβάλλοντά μας- που μπορεί να επηρεάζουν την αντίληψή μας.
Από πολλές απόψεις, οι Himba στέκονται εκ διαμέτρου αντίθετα από τον σύγχρονο, αστικό τρόπο ζωής μας. Εκείνοι είναι κυρίως κτηνοτρόφοι, ζουν σε μικρές «συστάδες» με ξύλινες καλύβες που στήνονται γύρω από μια ιερή πυρά, η οποία θεωρείται πνευματικός σύνδεσμός τους με τους πρόγονούς τους. Οι υποχρεώσεις τους μέσα στη μέρα περιστρέφονται γύρω από τη φροντίδα των κοπαδιών, τα οποία φυλάσσουν μέσα σε έναν χώρο που ονομάζεται «kraal». Είναι φυλή ημι-νομαδική και μετακινούνται, ανάλογα την εποχή, αναζητώντας νέα βοσκοτόπια για τα ζώα τους. Πολλοί Δυτικοί τους γνωρίζουν λόγω της εντυπωσιακής εμφάνισής τους και του κόκκινου χρώματος που απλώνουν στο δέρμα και τα μαλλιά τους.
Η ομάδα του Davidoff αντιμετώπισε με πολύ μεγάλη ευαισθησία και σεβασμό τον τρόπο ζωής των Himba. Πριν από κάθε πείραμα ζητούσαν την άδεια του αρχηγού του χωριού ενώ όλα τα πειράματα γίνονταν έξω από το kraal. Όπως λέει ο ίδιος, μόνο μία φορά προσκλήθηκε μέσα. «Ήταν σαν κάτι βγαλμένο από την Παλαιολιθική Εποχή, ήταν φοβερό» περιγράφει «δεν υπήρχαν δυτικά αντικείμενα στην κοινωνία τους». Και παρότι ζουν σε υποτυπώδεις, για τα δυτικά δεδομένα, συνθήκες, είναι σε γενικές γραμμές υγιείς. «Δεν φαίνεται να ζητούν πολλά περισσότερα, είναι από πολλές πλευρές μια όμορφη ζωή» τονίζει.
Αρχικά ο Davidoff ανησυχούσε και για το πώς θα αντιδρούσαν οι Himba στα λάπτοπ και τον ηλεκτρονικό εξοπλισμό που ήταν απαραίτητος σε κάποια κομμάτια της έρευνάς του. Ένας συνάδελφός του του είχε πει πως δεν θα τους φαίνονταν οικεία ούτε το χαρτί και το μολύβι, πόσω μάλλον ο υπολογιστής. Φάνηκε όμως πως δεν χρειαζόταν να ανησυχεί, γιατί έδειξαν να προσαρμόζονται στην τεχνολογία χωρίς καμία αμηχανία. Κι έτσι, με την άδεια του αρχηγού του χωριού και τη βοήθεια μεταφραστή, κατέγραψε τους τρόπους με τους οποίους βλέπουν τον κόσμο.
Πολλά από τα πειράματά του επικεντρώνονταν στην οφθαλμαπάτη Ebbinghaus.
Οι δυτικοί τείνουν να βλέπουν τον κεντρικό κύκλο στην αριστερή εικόνα ως μικρότερο από τον κεντρικό κύκλο στη δεξιά εικόνα, αν και είναι ισομεγέθεις. Και, ακριβώς όπως είχε διαπιστώσει ο Rivers με την οφθαλμαπάτη Muller Lyer, η ομάδα του Davidoff βρήκε πως οι Himba ήταν πολύ λιγότερο επιρρεπείς και είχαν μεγαλύτερη ευθυκρισία βλέποντας τους δύο κύκλους.
Το φαινόμενο δείχνει να αποτυπώνει μια βασική διαφορά στον τρόπο επεξεργασίας των τοπικών (local) έναντι των γενικών (global) πληροφοριών μιας εικόνας. Οι Himba αγνοούν το φόντο, το «δαχτυλίδι» των κύκλων δηλαδή, που μπερδεύει τη δική μας αντίληψη. Για να επιβεβαιώσει το φαινόμενο, τους ζήτησε να συγκρίνουν μεγάλα σχήματα που δημιουργούνται από μικρότερα – για παράδειγμα ένα μεγάλο «Τ» που σχηματίζεται από πολλά μικρά «S», όπως το παρακάτω.
Οι Himba έτειναν να κρίνουν παρατηρώντας τα μικρότερα στοιχεία παρά το συνολικό σχήμα – αναδεικνύοντας και πάλι την εστίασή τους στις «τοπικές» πληροφορίες ή τις λεπτομέρειες, έναντι των γενικών.
Ακόμα πιο εντυπωσιακό ήταν το εύρημα πως η ενισχυμένη προσήλωσή τους συνοδευόταν και από μεγαλύτερη ικανότητα προσοχής. Όταν καλούνταν να βρουν σε σύντομο χρόνο σχέδια μέσα σε ένα πλέγμα αντικειμένων, για παράδειγμα, ήταν πιο δύσκολο τα άλλα αντικείμενα να τους αποσπάσουν την προσοχή. Ο Davidoff επισημαίνει πως οι Himba διακρίνονται και από ευελιξία. Μπορούν να δουν τη «μεγάλη εικόνα» όταν ενθαρρύνονται σε αυτή την κατεύθυνση. Ωστόσο είναι σαφής η προτίμησή τους να προσέχουν τις «τοπικές» πληροφορίες.
Μια πιθανή εξήγηση γι’ αυτό συνδέεται με την ενασχόλησή τους με τα κοπάδια. Η παρατήρηση των διαφορετικών χαρακτηριστικών κάθε ζώου είναι ουσιώδης στην καθημερινή ζωή των Himba, κι αυτή η πρακτική μπορεί να εκπαιδεύει το μάτι σε εστίαση και προσοχή που λείπει από τις σύγχρονες κοινωνίες. «Πιστεύω πως αυτό προέρχεται από τον παραδοσιακό τρόπο ζωής τους, τη δύναμή τους να συγκεντρώνονται» σημειώνει ο Davidoff.
Μπορεί όμως να είναι και το ότι ο σύγχρονος τρόπος ζωής μας κάνει την προσοχή μας να αποσπάται πιο εύκολα από όσα μας περιβάλλουν. Και αυτός είναι ο λόγος που η ζωή στο Opuwo είναι τόσο ενδιαφέρουσα, καθώς οι νεότερες γενιές σιγά σιγά εγκαθίστανται σε μικρά χωριά γύρω του.
Για να καταγράψει ακριβώς το πώς αυτό επηρεάζει την ψυχολογία των Himba, η ομάδα του Davidoff συνέκρινε τους «μετανάστες» Himba στη μικρή πόλη με εκείνους που ακόμα ζουν με τον παραδοσιακό ημο-νομαδικό τρόπο. Όπως ανέμεναν, οι Himba που είχαν ζήσει για χρόνια στο Opuwo ήταν λιγότερο συγκεντρωμένοι στις «τοπικές» λεπτομέρειες (κάτι που τους έκανε πιο επιρρεπείς να παρασυρθούν από το πείραμα του Ebbinghaus, για παράδειγμα). Η επίδραση του φαινομένου αυτού αφορούσε και εκείνους που περνούσαν σύντομα διαστήματα στην πόλη, αν και σε μικρότερο βαθμό.
Όπως τονίζει ο Davidoff, τα αστικά περιβάλλοντα είναι προφανώς πιο «στριμωγμένα» από την κοιλάδα Kunene, με πολύ περισσότερα στοιχεία και αντικείμενα να τραβούν την προσοχή μας. Αρκεί να σκεφτεί κανείς τι γίνεται όταν διασχίζουμε τον δρόμο, πώς τα μάτια μας «πετάγονται» από τη μια στιγμή στην άλλη στα φανάρια, τα διερχόμενα αυτοκίνητα και τους άλλους πεζούς. Μας είναι απαραίτητο η προσοχή μας να διασπάται. Κάτι που, μέχρι στιγμής τουλάχιστον, δεν περνά καν από το μυαλό των Himba.
